Hindi pişirmek, ağaç süslemek, hediye alışverşi, geriye sayarak 24.00’e girmek onlara yetmiyor. Yılbaşının daha fazlasını hak ettiğini düşünenler, bakın neler neler yapıyor?
ASLI DELİKARA
Hepimize bir yaş daha aldığımızı haber etse de hemen her kültürde yılbaşında şans, mutluluk, zenginlik, aşk dilemek evrensel. Batıl inancınız olsun olmasın, gelenekler isterse sizi hiç bağlamasın; yeni yıl ritüellerine karşı koyamaz, kendinizi en azından birini yaparken bulursunuz.
Biz hindi pişirip şampanya patlatanlardan fazlasının peşindeyiz…
KAPIDA KIRILAN TABAKLARDAN GELEN ŞANS: DANİMARKA
Danimarka’da insanlar yıl boyunca yılbaşı gecesi kırmak üzere tabak-çanak biriktirir. O gece, arkadaşlarının ve ailelerinin evlerine giderler ve onları ön kapılarına çarparak kırarlar. Ertesi sabah kapınızın önünde ne kadar çok parça varsa, o kadar popüler sayılırsınız. Kırma eylemine istediğiniz anlamı -uğur, kötü ruhları kovmak- yükleyebilirsiniz.
YENİ YILA BAŞ AĞRISIYLA GİRMEK: JAPONYA
Japonya’da yeni yıl (Omisoka), Budist tapınaklarında çanlar çalarak kutlanır. Budist geleneğine göre çanlar; insan arzularının ve dolayısıyla acı çekmenin nedenlerinin sayısı olan 108 defa çalınır. Bu ritüelin olumsuz duygu ve düşünceleri ortadan kaldırdığı düşünülmektedir.
BU BENZERSİZ YENİ YIL SEREMONİLERİ, DÜNYAYI GÜZELLEŞTİREN, ONU KEŞFETME İSTEĞİ UYANDIRAN HOŞLUKLAR OLARAK KAYDA GEÇMELİ
YILBAŞI GECESİ 12 ÖĞÜN YEMEK: ESTONYA
Yeni yılda 365 gün bolluğa sahip olmak amacıyla yılbaşı gecesi uğurlu rakamlar kadar yani yedi, dokuz veya on iki öğün kadar yemek yemek eski bir Estonya geleneği. Ne kadar çok yemek yenirse o kadar çok erkeğin veya kadının gücüne sahip olunacağına inanılıyor.
ÇİFTÇİLERİN YENİ YIL SABAHI AHIRA GİTTİĞİ YER: BELÇİKA
Belçika’da Valon ve Flaman çiftçiler yılbaşı günü erken kalkarlar ve ineklere (ve diğer evcil hayvanlara) mutlu bir yeni yıl dilemek için ahırlara giderler. Bu geleneğin kökenleri bilinmemekle birlikte, aynı şey Romanya’da da uygulanmaktadır. Biz de kedimiz köpeğimizle sohbet etmiyor muyuz? Kulağa hiç de garip gelmiyor.
Yeni Yıla Giren İlk Ülke Avustralya Değil
Avustralya yeni yılı karşılayan ilk ülke, Sidney yeni yılı karşılayan ilk şehir olarak bilinir ancak durum böyle değil. Aslında dünyada yılbaşı ilk olarak Samoa ile Kiribati’ye bağlı Kiritimati Adası’nda (Christmas Adası) kutlanıyor. Adalar, Türkiye saatiyle 13.00’te 2022’ye ”merhaba” diyecekler.
ERİTİLMİŞ TENEKEDEN YENİ YIL FALI: FİNLANDİYA
Bu İskandinav geleneğinde Finliler, teneke at nallarını eritiyor, erimiş metali soğuk suya döküyor (bir nevi kurşun döküyor) ve ortaya çıkan katı maddeyi gelecek yıl hakkında fikir edinmek için kullanıyor. Şekli ve gölgesi sözde her şeyi anlatan bu falda, kırık bir teneke parçası kötü şans işareti olarak kabul ediliyormuş, ‘göz var’ın Fincesi yani.
YENİ YILI MEZARDA GEÇİRMEK Mİ? ŞİLİ’DE MÜMKÜN…
Şili/Talca’da yılbaşı gecesi, sevilen, değer verilen kişileri onurlandırmak için mezarlığa gidilir. Aileler, geceyi ölen sevdiklerinin yanında mezarlıkta uyuyarak geçirirler. Aile önceden hindi dolması ya da başka bir çeşit et içeren zengin bir akşam yemeğinde buluşur. Gece için yanlarına küçük atıştırmalıklar, içecekler ve ateşlerini de alıp mezarlığa giderler.
EŞYALARI CAMDAN ATMACA: GÜNEY AFRİKA
Bazı Güney Afrikalılar, yeni yılda ev temizliğini bambaşka bir düzeye taşıyor. Eski mobilyaları pencerelerden atmanın yeni yılı aydınlık, ferah geçirmeye yardımcı olacağına inanıyorlar.
24.00’TE BOŞ VALİZLE TURLAYAN, YIL BOYU GEZER: KOLOMBİYA
İşte en sevdiğim gelenek! Bavul fazla iddialı ise kol çantanız olabilir, sokak fazla geldiyse en azından kapının önüne çıkabilirsiniz. Geçen sene seyahati bırakın evden çıkamadık bu yıl gezmek için ne lazımsa yapabiliriz, bu seçenek, pratikliği ve çekici vaadi ile göz dolduruyor.
İSRAİL: HEM ROŞ AŞANA’YI HEM 31 ARALIK’I KUTLUYORLAR
Ay takvimini takip etseler de kendilerine özgü bir hesaplamaları olan Musevilerin dini yeni yılı Roş Aşana her yıl değişiyor. 2021 7-9 Eylül idi, 2022’de ise 25-27 Eylül’de yeni yıl kutlayacaklar. Sinagog’ta dua edilen, boru üflenen, araba sürülmeyen, elektrik kullanılmayan Roş Aşana günü yeni yıl sofrasında elma tatlısı, pırasa, pazı, hurma, kabak, balık, kuzu başı olmak üzere 7 çeşit yiyecek bulunuyor. Bu kapsamda yapılan Taşlık isimli âdette ise öğle vaktinde bir akarsu başına gidilerek dua edilmesi var, günahların da bu şekilde suya karıştığı düşünülüyor. Çok dindar olan kesimin dışında bu gelenekler giderek zayıflıyor. 31 Aralık kutlamaları ise birçok ülkedekiyle aynı: zengin sofra, havai fişek, meydanları doldurma…
KOMŞULAR NE YAPIYOR?
İran: İranlılar, Pers/Zerdüşt geçmişlerinden gelen Nevruz’u (21 Mart’ı) yılbaşı olarak kabul ediyorlar. Ülkede en ciddiye alınan ve en uzun tatil Nevruz dönemi (iki hafta). Nevruz’dan önceki son çarşamba, “Çarşamba Suri/Kızıl Çarşamba” olarak adlandırılıyor. Bu günde kutlama için sokaklarda ateşler yakılır, üzerinden atlayarak yıl boyu biriken gam ve kederlerin geride bırakıldığına inanılır. Yeni yılın kutlandığı ve baharın gelişinin müjdelendiği güne hazırlık için ev tamamen temizlenir, yeni giysiler, hatta eşyalar alınır.
Nevruz sofrası özeldir. S ile başlayan 7 çeşit besin sofraya konur: sebze, samanu (bir tatlı), senced (kuru iğde), sir (sarımsak), sib (elma), sumak (baharat) ve sirke. Masada balık, ayna, mum, tütsü ve Kur’an-ı Kerim de bulunur. Ayrıca Paskalya’dakine benzer şekilde yumurta boyanır.
Irak: Yeni yılı birçok ülke gibi 31 Aralık gecesi, havai fişeklerle, güzel bir sofra, eğlence ve dileklerle karşılıyorlar. Ülke nüfusunun % 2’den azının Hristiyan olduğu ülkede, 2018 yılında 25 Aralık Noel Günü de resmi tatil ilan edildi.
Bulgaristan: Çam ağaçları süslenir. Sofraya tek sayıda olan yemekler konur. Saat 12’de evin bütün ışıkları söner. Işıklar yeniden açıldığında içi sürprizlerle dolu özel Noel keki kesilir. Eğer pasta diliminizin içinden bozuk para çıkarsa zengin olursunuz. Eğer gül dalı çıkarsa aşk kapınıza dayandı demektir. Bulgaristan’ın kimi bölgelerinde “Surva” geleneği vardır. Yeni yılın ilk günü çocuklar kızılcık sopalarını renkli yün iplikleriyle, kuruyemiş ve koç mısır ile süsleyip hısım ve akrabayı ziyaret ederler. Kızılcık ağacı yeni yılda ilk çiçek açan ağaçtır. Sağlığı, gücü ve bereketi simgeler. Bu törenin tekerlemesi şudur: ‘Sağlıklı, neşeli bir yıl, tarlada altın buğday, bahçede kırmızı elma…”
Pernik bölgesinde Surva’nın kutlanması 1 Ocak tarihinde son bulmaz. Bu bölgeden halk 13 gün sonra eski takvime göre yeni yılı ağırlar. İşte bu günlerde “Surva”, “Surova” veya “Sirova” olarak bilinen bölgeye has maskeli oyunlar düzenlenir. Kıyafetler ve maskeler, hayvan derisinden, hayvan boynuzundan, renkli kumaşlardan veya kuş tüylerinden yapılır ve bellere çan asılır. Çan sesleri, uzakta yankılanır ve köyden herkese “survakarilerin” geldiğini haber verir. Bu kadim halk bayramı, Aralık 2015 tarihinden itibaren UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirası listesine dahil edilmiştir.
Yunanistan: Günümüzde 31 Aralık’ta belediyeler konserler ve havai fişek gösterileri düzenlemekteler. Yakın zamana kadar böyle bir gelenek yoktu. İnsanlar yeni yılı köpüklü bir şişe şarap ile evde karşılıyor, Blackjack oynuyor, parti için dışarı çıkıyorlardı.
Yeni yılın ilk saatleri ise, evin eşiğinde mandalina ezerek karşılanır. Mandalina, refah yenilenmeyi işaret eder.
Ermenistan: Ortadoks Ermenileri, Noel’i Jülyen taviminde 25 Aralık’a denk gelen 6 Ocak’ta kutlarlar. Bu kültürde de diğer Hristiyan toplumlarında olduğu gibi Noel ve Yeni yıl iç içe geçmiştir.
31 Aralık yılbaşı sofrasında topik, 2 çeşit dolma, tarama, mezeler en az 7 çeşit yiyecek bulunur, sofra mumlarla süslenir. Geçmişte Aralık 31 günü süt veya suyla ekmek hamuru yoğrulur ve ekmek pişirilirdi.
Bu ekmeğin adı “Dariyi Hats’’(Yılın Ekmeği)’dir. Ceviz, fındık, üzüm ile süslenen ekmeğin içine de para saklanır. Ekmeğin içindeki parayı bulan yeni yılın şanslısı ilan edilir. Günümüzde ‘’Dariyi Hats’’(Yılın Ekmeği)’nin yerine çörek pişirilmektedir.
Nahçıvan: Azerbaycan’a bağlı özerk cumhuriyet olan bu ülkede yeni yıl hem 31 Aralık gecesi hem de 21 Mart’ta geleneksel yeni yıl yani Nevruz Bayramı olarak kutlanır. 1991’de Haydar Aliyev, 31 Aralık’ı Dünya Azerbaycanlılarının Dayanışma Günü ilan etti ancak pek de milli bayram gibi kutlanmamakta.
Suriye: Ülkede yıllardır süren iç savaş, yılbaşı coşkusunu sevincini yaşamaya izin vermemişti. 2019 yılından beri sokaklarda kutlamalar yapılmaya başladı. Daha çok erkek kalabalıkların sokaklarda halay çekip dans etmesi ile meydanlarda kutlanan yılbaşı şenlikleri, çok da özel bir renk taşımıyor. Ülke, çok dinli ve kültürlü yapısı ile savaş öncesi Yılbaşı, Paskalya ve Noel’de tatil yapıyor, birbirlerini ziyaret ediyor tüm dini yeni yıl kutlamalarını da aynı isimde “eid mübarek” diyerek kutluyordu, yazık oldu.
YILBAŞI’NDA ÇAM AĞACI SÜSLEME GELENEĞİ ORTA ASYA’DAN MI GELİYOR?
Orta Asya Türklerinde yeni yılın ilk gününe Nardugan (nar=güneş, tugan=doğan) denir. Moğolca olan bu kelime, geceyle savaş halinde olan gündüzün, savaşı kazandığı günü simgeler. Gündüzlerin uzamaya başladığı 21 Aralık ekinoksundan sonraki gün, 22 Aralık yeni yılın ilk günü/Nardugan kabul edilir. Nardugan’da Türk mitolojisinde ölümsüzlük sembolü olarak kabul edilen Akçam ağaçları süslenir, bu ağaçların etrafında geleneksel oyunlar oynanır, altına hediye bırakılır, şarkılar söylenir ve eğlence düzenlenir. Bu olay gerçekleşirken bölgenin en bilge ve yaşlı kişisi en görkemli elbiselerini giyerek bu törene liderlik ederdi.
Ay yılı esasına göre ise bu tarih 25 Aralık’tır ve süslenen ağaç ölümsüzlük sembolü olan çamdır. Bazı araştırmacılar, Noel Ağacı süsleme geleneğinin kökenini İslamiyet öncesi Asya Türklerine ait bu Hayat Ağacı inancına dayandırmaktadır.
NOEL BABA’NIN TÜRK ATASI: AYAZ ATA, YARDIMCISI KAR KIZ VE HAYAT AĞACI SÜSLEME GELENEĞİ
Soğuktan çıkan bir ruh olarak tanımlanan Ayaz Ata, “Kutsal Baba” ve “Çam Baba” olarak adlandırılmış, insanlara gizlice iyilik eden folklorik bir karakterdir. Ayaz Ata’nın yardım dağıtmasında kızı, (bazı hikayelerde de torunu) olan “Kar Kız” ona eşlik eder.
Ayaz Ata, “Ayas Han” olarak da bilinir ve ay ışığından yaratıldığı düşünülür. Ayaz, tüm Türk halklarında yakıcı soğuk anlamına gelir.
Nardugan, Türklerde yeni yıl bayramı, Ayaz Ata ise bu bayramın simgesidir. Noel baba ve çam ağacı süsleme mitinin kökeninin Ayaz Ata ve Hayat Ağacı olduğunu düşünenler haksız değil sanki, ne dersiniz?
Sıkça Karıştırılıyor: Noel Başka, Yılbaşı Başka
Noel, Hristiyan inancında Hz. İsa’nın doğumunu kutlamak amacı olan bir bayramdır. Noel arifesi 24 Aralık’tır ve 25 Aralık’ta başlayan bayram hafta boyunca devam eder. Ermeni Kilisesi gibi bazı Doğu Ortodoks Kiliseleri, Jülyen takviminde 25 Aralık’a denk gelen 6 Ocak’ı Noel olarak kutlarlar.
31 Aralık’ta kutlanan yılbaşı ise yeni bir yılı karşılamak üzere yapılır ve tüm inançlarca kutlanan bir gündür.
HALLOWEN & NOEL BENZERİ BİR RİTÜEL: YÖRÜK TÜRKLERİNDE SAYA GELENEĞİ
Saya gezmesi de denen kutlama, 21 Aralık’ta başlayıp 31 Ocak’ta sona erer. Bu geleneğe göre köy gençleri bir araya toplanır, içlerinden seçtikleri üç genci; çoban, yüzü kara boyalı genç ve gelin kılığına sokarlar. Gençlerden birkaçına da toplanacak yağ, bulgur vesaire koymak için heybe verilir. Akşamdan sonra evler tek tek dolaşılır ve bu esnada türküler söylenir. Saya geleneği aslında yıl döngüsünün kutlanmasıdır. İlk kuzunun doğmasıyla bu döngünün başladığına inanılır. Bu gelenek halen Sivas, Nevşehir, Karaman, Yozgat gibi illerde yaşatılmaktadır.
KIRMIZI KÜLOT HİKAYESİ NASIL BAŞLADI?
Bu geleneğin 1956 yılında iflas eden Amerikalı bir iç çamaşırı satıcısı Henry George’un parlak bir pazarlama fikri olduğu söyleniyor. George, kadınların sütyen ve külotları takım olarak kırmızı renkte alırken, tek külot alanların sadece siyah ya da beyaz renkleri tercih ettiklerini fark etti. Kırmızı külotları satmak için bir strateji geliştiren George, yılbaşından bir hafta önce üç yıldır satamadığı kırmızı külotları yakın çevresindeki kadınlara hediye ederek, bunun onlara şans getireceğini söyledi. 31 Aralık günü George’un deposunda kalan kırmızı külotların hepsi tükenirken, kırmızı külotların şans getireceği kulaktan kulağa yayıldı.
Yılbaşı ritüellerindeki bu tarifsiz farklılıklar, keşfedecek ne kadar çok şey olduğunun da renkli birer kanıtı adeta. Hepimize gezip de görmek, keyfini çıkarmak kısmet olsun. Mutlu, neşeli, kutlanacak pek çok şeyin yaşanacağı bir yıl geçirmenizi dileriz.