Geleceğe yönelik yatırımlardan uzak, günü kurtarmak için atılan adımlar… Taraftarın gönlünü almak için yapılan transferler. Uluslararası başarılardan uzak bir tablo… 2023-2024 sezonu henüz başlamışken ve takımlarımız bu kez Avrupa’da heyecan verici bir yolculuğun kapılarını aralıyor gibi gözükürken Türk futbolunun hal-i pür melali üzerine sosyo-ekonomik bir yolculuğa çıkalım dedik.
UĞUR VARDAN
19. yüzyılın sonlarında İngiliz burjuvazisinin en önemli eğlence kaynaklarından biriyken zamanla işçi sınıfı cephesine kayan, gerçek damarını alt kültürlerde bulan, filizlendiği her yerde giderek güçlenen, boy atan futbol, günümüz itibariyle artık gezegenin en popüler sporu…
Oyunun gelişiminde elbette basit kurallarının, herkesi kucaklayan yapısının, ayak becerisinin yanında akılcılığa fırsat tanımasının, stadyum denilen özel mabedinin büyüsünün ve 70’lerden bu yana devreye giren televizyon yayıncılığının da büyük etkisi var. Bu bakımdan çok çabuk sevilen, el üstünde tutulan ve özel anlamlar yüklenen bir spor dalı oldu hep. Öyle ki birçok ülke kendi gen kodlarında yeşerdiği iddia edilen geleneksel sportif refleksleriyle ya araya mesafe koydu ya da eski ilgisini kaybetti ve ‘ayak topu’nun büyüsünde sürüklenmeye başladı.
Bu tür hikâyelerin yaşandığı coğrafyalardan biri de kuşkusuz bizim topraklarımızdı. ‘Ata sporu’ namlı güreş ya da okçuluk gibi dallar yerini futbolun coşkusuna, kitlelerin tutkusuna bıraktı.
Lakin ortaya da şöyle bir durum çıktı; kuruluşları itibariyle geçen yüzyılın başında start alan takımların (Beşiktaş 1903, Galatasaray 1905, Fenerbahçe 1907) sürüklediği bu ‘güzel oyun’ Türk seyircisi nezdinde adeta bir inanç biçimi halini aldı ve ilgi, alaka, sevda her şeyi geride bırakır bir hüviyete büründü.
Ve fakat bu aşk, ne yazık ki karşılıksızdı. Çünkü yerel çizgiler dahilinde belli başlı camiaların önderliğini üstlendiği oyun, yabancı takımlar karşısında beklentileri sağlayamıyor, bir türlü başarı gelmiyordu.
Ne milli takım ne de kulüpler düzeyinde Türk futbolu, sıçrama yapamıyor, gazetelerin atmak durumunda kaldığı “Yenildik”, “Ezildik”, “Gücümüz yetmedi” türünden manşetler eşliğinde 90 dakikalar hüzünlü ve boynu bükük tamamlıyordu.
Sonrasında reform hamleleri izledik… Özellikle iki Alman çalıştırıcı, futbolumuzu ‘modern zamanlar’la buluşturdu. Lig yarışında futbolu, bir İngiliz’in, Gordon Milne’in çalıştırdığı Beşiktaş domine ederken, Euro 84’deki başarısızlığın ardından Federal Almanya Teknik Direktörlüğü görevinden ayrılmak zorunda kalan Jupp Derwall, Galatasaray’ın başına geliyor ve bir yol gösterici olarak hem kulüp hem de milli takım boyutunda bir kabuk değiştirmenin ve kimlik yenilemenin ifadesi oluyordu. ‘Rahmetli’ Derwall’den sonra
bu kez Danimarka’ya oynattığı oyunla Avrupa futbol haritasında dikkat çeken bir önemli figür olarak zihinlere yerleşen Sepp Piontek de Türk Milli Takımı’nın başına geçiyor, böylelikle çemberi tamamlayan ikinci Alman oluyordu.
Devamı gelmeyen tarihi başarılar
Bu küçük ama etkili adımlar sonrasında Mustafa Denizli ve Fatih Terim gibi ‘yerli’ teknik adamların öncülüğünde daha ileri noktalara taşıyor, o zamanki adıyla ‘Şampiyon Kulüpler Kupası’nda Galatasaray’ın yarı finale kadar uzanması, insanlık yeni bir yüzyılın kapısını çalarken (yani 2000 yılı) yine Sarı-Kırmızılı takımın ‘UEFA Kupası’nın sahibi olması, akabinde ‘Süper Kupa’yı da müzesini götürmesi, kulüpler düzeyindeki en şanlı sayfalar olarak kayda geçiyordu. Keza 1954’ten sonra yine gezegenin milli takımlar bazındaki en önemli organizasyonunda yer alma hakkı elde eden Türkiye’nin, Şenol Güneş önderliğinde 2002 Dünya Kupası’nda ‘Üçüncülük’ unvanıyla buluşması ve unutulmaz bir serüvene imza atması da futbola gönül verenlerin, tutkularına, sevdalarına karşılık bulacaklarına dair bir umudu da yeşertiyordu.
Yıl 2023… Ne yazık ki futbolumuz o yüzyıl başı başarılarından ve tattırdığı sevinçlerden, mutluluklardan hâlâ bir hayli uzakta seyrediyor…
Bunun birçok nedeni var elbet ama öncelikle problem sanırım oyuna bakış açısı ve ait olduğumuz kültürün, coğrafyanın açmazları… Evet, futbolda dün yok, her yeni sezon yeni başarılar, yeni kat edilmesi gereken mesafeler, hedefler vaat eder ve bu yarış, sizin daha önceki kimliklerinizi pek de önemsemez.
Bir sezon öncesinin şampiyonu yeni sezonda aynı başarıyı yakalayamayabilir. Birkaç sezon öncesinin yenilmez, baş edilmez takımı, eski günlerini arayabilir; bunlar futbolun doğası dahilindedir. Lakin oyunun hafızası, geride bıraktığı tortu ve geçmişte inşa edilen temelin üzerinde yükselen bir gelecek, sizin var olan denklemin içinde hareket etmenizi sağlar. Bizde ise bu işler bu seyirde gitmez. Sinemasal bir deyim kullanırsak birçok sahnede karşımıza ‘devamlılık hatası’
çıkar. Şöyle ki futbolumuz 2000’li yıllar içinde Avrupa sahnesinde boy gösteren takımların aldığı kötü sonuçlar yüzünden artık ön sıralardaki mevcudiyetini kaybetmiştir. Bunun da ‘resmiyete’ dökülmüş karşılığı, turnuvalara az sayıda temsilci göndermek, gönderdiğin temsilcilerin de daha fazla sayıda maç yaparak gruplara kalma mücadelesi göstermesidir. Yani yakın geçmişte Şampiyonlar Ligi’nde gruplara direkt gidiyorken artık eleme turu oynamak zorundayız. Nitekim bu sezon Galatasaray tam üç adımlı bir serüvenin ardından kendisini Devler Ligi’nin grup aşamasına kendisini atabildi. Sırasıyla Žalgiris Vilnius, Olimpija Ljubljana ve Molde’yi eleyen Sarı-Kırmızılılar
17 . kez futbolun en gözde vitrini konumundaki Şampiyonlar Ligi’nde en az altı maç oynama hakkını kazandı.
Nitekim Fenerbahçe (Sarı- Lacivertli ekip sırasıyla Zimbru, Maribor ve Twente engellerini geçti) ve Beşiktaş (Şenol Güneş’in öğrencileri de Tirana, Neftçi Bakü ve Dinamo Kiev’i saf dışı bıraktı) da benzer biçimde üçlü virajları döndü ve bu iki takımımız da UEFA Avrupa Konferans Ligi’nde grup aşamalarına ulaştı ve onlar da altı maçlık bir heyecanın parçası olacak…
Oyundan çok ‘yıldız ‘oyuncuyu önemseyen zihniyet
Oyundan değil, yıldız futbolcudan yana tavır koyan bir zihniyet, çözümü de elbette tıpkı bu sezonda da olduğu gibi ‘yeni’ transferler’de arıyor. Bir sezon önce havaalanında omuzlarda karşılanan, üçlü çektirilerek ülkeye ayak bastırılan isimler de çok geçmeden ‘miadını dolduruyor’ ve futbol ahalisi, yeni kahramanlarına, yeni hayallere yönelmeye başlıyor. Bu düzende de belki günler kurtuluyor ama aylar, yıllar kaybediliyor.
Öte yandan bir de işin ekonomik boyutu ve ülke gerçekleri var. Sizin liginiz, Tanıl Bora’nın çok sevdiğim deyişiyle ‘Baş altı’ bir lig. Avrupa’nın kalburüstü liglerinin altında seyredenlerin ait olduğu grupta yer alıyorsunuz ve gerçek adresiniz henüz netleşmiş durumda değil. Geçen sezon başlayan sansasyonel transferlere bu sezon da devam edildiği için elbette bir miktar ilgi odağı olabiliyorsunuz, bir de artık ‘Sosyal medya’ çağındayız, yapılan transferler bu yeni mecra yoluyla dünyanın diğer futbol bileşenlerinin de dikkatini çekebiliyor ama önemli olan sürekli transferlerle günü, sezonları kurtarmak değil elbet. Önemli olan yarınları biçimlendirmek…
Haritanın can alıcı noktalarından biri konumundaki taraftarların böyle bir derdi tasası yok; onlar yukarıda da belirttiğim gibi günün kurtarılmasından yanalar. Türk Lirası’nın euro ve dolar karşısındaki durumundan haberdar değillermiş gibi davranıyorlar. İşin mali portresini önemsemiyor, kimi zaman bir sezon önce büyük ümitlerle takıma katılan isimlerin hemen gitmesi talebinde bulunurken ortada hukuki meselelerin, hatta insani yanların olduğunu da kabul etmiyorlar. Yani taraftarın futbol kültürü bu refleksler üzerine inşa olunca yönetimler de özellikle ‘sosyal medya’ çağında günü kurtarmaya bakıyor, bozuk görülen parçaların düzeltilmesi adına yeni transferleri kovalıyor. Bu tablo tabii ki kulüpleri borç batağına itiyor. Ama burada korku gerektirecek bir durum olmadığına dair güçlü bir inanç, daha ötesinde yerleşmiş, adeta gelenekselleşmiş bir yapı var: Batı’daki oturmuş düzenden, ekonomik düzenden ve kurallardan farklı olarak sistem futbol kulüplerini el üstünde tutuyor.
Bu bilinçaltı ve üstü durum, ne kadar açılırlarsa açılsınlar, ne kadar borç yaparlarsa yapsınlar; düzenin onlara karşı hep hoşgörülü ve affedici olacağı inancını besliyor ve kulüpler bu mantıkla hareket ediyorlar.
Sizin bir vatandaş olarak yaptığınız bütün ekonomik adımların pozitif ya da negatif bir karşılığı vardır ve hata yapığınızda nihayetinde cezalandırılmanız da ihtimal dahilindedir.
Ama kulüpler bu düzen içinde her daim kollanıyor, gözetiliyor ve bir şekilde uzatılan yardım eliyle, kapıldıkları ekonomik girdaplardan kurtarılıyor. “Nasılsa devlet bir şekilde bize el atar, kurtarır” fikriyatı eşliğinde de ekonomi ne kadar kötüye giderse gitsin transferler durmuyor.
Keza henüz dördüncü haftası oynanan 2023-2024 sezonunda da bu yazı boyunca altını çizmeye çalıştığım tablonun enikonu bütün parçaları yeniden oluşturuldu.
Bir takımın şampiyon olacağı, diğerlerinin ise bu unvanla buluşamadığı için ‘başarısız’ kabul edileceği bir denklemde söz konusu hedef için çok sayıda transfer yapıldı, milyonlarca Euro harcandı.
Evet, bütün bu çabanın karşılığında belki bazıları için bugün kurtuldu ama hem futbol kalitemiz hem de ekonomik varlığımız yine ipotek altında; bunu da unutmayalım derim. Öte yandan bütün bu transferler eşliğinde oluşturulan takımların Avrupa arenalarındaki performansları asıl belirleyici yan olacak.
